Cando era pequeno, e se facía noite, lembro que de vez en cando subía pola estrada un home do pobo que superaba ben os sesenta anos, un home de pel escura, curtida polo aire da Lagoa, encurvado e cun paso lento e canso logo dunha longa xornada de traballo nas leiras. Ía sempre falando coa persoa que levaba ao lado, só que nunca levaba a ninguén ao seu lado, e botando fume pola boca, só que nunca levaba o cigarro aceso. Era Pepe, o da “Aira Vella”, o menor de cinco irmáns, todos eles solteiros que vivían na casa dos “cañotos”.

Os que o viamos subir éramos os rapaces das casas de arriba que, como vivíamos nun pobo algo grande, nunha empinada ao Norte da Lagoa de Antela, partíase en dous: “casas de arriba” e “casas de abaixo”. Os do medio nunca se sabía moi ben de onde eran, sobre todo cando tocaba dividirnos para algún xogo. Logo tamén había outras divisións, estas por barrios: “o curro”, “o recanto”, “o patio”, “a canella” … e seguro que aínda se me esquece algún máis. Dicíavos que eramos os nenos do alto do pobo quen o vía subir porque sempre se dirixía cara o mesmo lugar: a Lagüela, ou iso críamos, onde moraba o “home dos paus” e sempre que o víamos era lúa chea. Hai que poñerse na situación de aquela época: o alumeado entón era case inexistente e as poucas lámpadas que había dubido que pasasen dos 30 W. Aínda non chegara a época de “un voto, unha farola”. Iso podía levarnos a engano, si, pode que subise máis días, pero nós só o víamos cando era lúa chea e xa entón os nenos da cima do pobo pensabamos que Pepe da “Aira Vella” era un home lobo. Máis tarde confirmaríase que así fora.

Tamén se puido explicar a razón de ir sempre cara arriba, a Lagüela, que non era outra que o seu interese pola historia de desamor do “home dos lareiros”. O xeito de achegarse a el foi uníndose a manada de caninos cando se convertía en lobo, axudándolle na procura de alimento ao seu dono, dándolle calor cando o precisaba e protexendo das outras bestas da noite. Non tardou moito en ser un máis da manada e como todos, cans e lobo, ían e viñan con liberdade ninguén o botaba en falta cando non podía transformarse.

Sería logo, nos seus últimos días de vida cando Pepe da “Aira Vella” contaría a seus irmáns tódolos segredos do “home dos cans” dos cales, unha das irmáns, a máis moza, foi tomando nota. Por iso boa parte desta historia será contada por este home que a veces foi besta. Quen mellor para comprender a dor do “home das latas”, quen perdera toda a súa humanidade por namorarse da meiga Acrasina. De Pepe hai que dicir que a pesares de ser un licántropo non se lle coñeceu falcatruada algunha na zona, máis ben ao revés, parece que gardaba do seu territorio e non permitía que ningunha outra besta fixese dano aos humanos que por alí andaban de noite. Doíalle, moito, non poder protexer do mesmo xeito aos animais da maldade do home. El, moitas veces, dubidaba que parte del era a humana civilizada e cal a animal salvaxe… non entendía a conduta dos humanos; aquela necesidade que tiñan de matar por lecer. Podía admitir que se fixera para sobrevivir, como facía el cando mudaba de estado, pero sempre para saciar o seu apetito, nada máis. No resto dos días comía do que procuraba con moito esforzo das súas terras, utilizando os animais unicamente como ferramenta de traballo e transporte.

De Xosé Lois “O Portugués” envexaba as emocións que el sentira na súa xuventude, emocións que el xamais experimentara, dende o amor máis louco ate u odio máis enfermizo. É difícil comprender como tal cousa se pode chegar a envexar, sobre todo isto último, pero Pepe entendía que dificilmente se pode diferenciar unha emoción da outra sen ter vivido ambas. “Cumpre coñecer a dor para saber o que é a satisfacción… e viceversa”, dicía. El non fora quen, cando menos dese tipo de emocións.

A alguén que coñecese esta historia de primeira man pode parecerlle que todo isto que conto non sexa tal cal a como eu o describo, porque os recordos da nosa mente tenden a relacionarse co significado que lle queremos dar, non coa información ou, como dicía noutra ocasión, ao referirme a historia dun parente meu desaparecido trala guerra civil “ao recordar un relato ao largo do tempo, este deformase, do mesmo xeito que se deforman os rumores, e se acomodan aos modelos culturais do que é unha boa narración”. Agardo que cando menos resulte iso.

Cando Edmund Spenser imaxinou a Acrasina, unha bruxa do Reino das Fadas que atraía aos homes cara si e logo os convertía en bestas, non sabía el que aquela mala muller se cruzaría un día na vida do “home dos paus”. Si. Dende que aquela mala muller lle arrincara o corazón, non o que bombea o sangue ao corpo, senón ese outro que se activa no noso cerebro cando nos namoramos, e que provoca nas persoas condutas aditivas e irracionais, pois dende entón, dicía, Xosé Lois converteuse nunha besta, nun ninguén.

Logo daquel desengano foi incapaz de volver a sentir algo polos seus semellantes, tan só era capaz de amosar sentimentos por aquela manada fiel de caninos, os cans dun ninguén, que ían e viñan con total liberdade, sen sentirse sometidos a dono algún. Aínda así, sentía aprecio por aqueles bechos porque eran eles quen lle brindaban a seguridade e o calor que precisaba nas noites frías de inverno, alá onde queira que o collese a noite, nunha escola ou un forno velo abandonado, nun alpendre ou nunha de tantas construcións daquelas de bloque que os rexedores da época facían para inseminar as vacas. Era o que pedía o pobo daquelas. Un pobo que quería vivir. Hoxe o pobo pide tanatorios. Quere morrer. Foi o “home dos paus”, agora que o vexo con outra perspectiva, o primeiro okupa que coñecín, pois tampouco dubidaba en asentarse en casas alleas que cría deshabitadas. Unha desas edificacións públicas nas que paraba acotío estaba na Lagüela, un lugar elevado da Lagoa de Antela onde no inverno se forma un pequeno lago. Está situada nunha encrucillada de camiños entre os pobos de Vilariño, Bustelo e Casasoá, un lugar sombrío ate nas horas de sol e onde, polas noites non se vían nin as estrelas, agochadas polas árbores frondosas; era un lugar onde o silencio só o rompían os sons dos animais de vida nocturna que andaban na procura de comida ou compaña. A que outra cousa ían andar? Só unha persoa tiña a coraxe suficiente para aparecer por alí de noite… ou non, vaia, non exactamente, porque cando se acercaba ao lugar aquel non era precisamente unha persoa… pero deste outro caso xa falarei máis adiante. Só adiantarei que foi este ser misterioso quen descubriu tódolos segredos do “home das latas”, xa escoitando o que rosmaba en sonos aos seus animaliños, xa escoitando as respotas que “O Portugues” lle dava a este ser ás preguntas que se atrevía a facerlle aproveitándose do seu estado somnámbulo, tal era a súa curiosidade, e que respondía sen ser consciente de que lle preguntaban dende fora dos seus sonos, xa polas cartas que celosamente mantiña gardadas, léndoas sen ser visto, cartas, moitas delas que non contiñan máis que unha frase curta, mensaxes claras, directas, como si fose escrita as agochadas para ser enviada de inmediato, envolta nunha pedra a través dalgunha xanela… e que daquelas aínda non existía a posibilidade de enviar SMS.

Seguramente Nassin Taleb, un sociólogo estadounidense, podería explicar mellor a conduta deste persoeiro baseándose na súa teoría dos cisnes negros (black swan), pero inverténdoa, é dicir, que si para Taleb “todos os cisnes eran brancos, e ate que non aparecese un cisne negro non se podería demostrar que tamén existen os cisnes negros”, para “O Portugués”, logo da súa terrible experiencia, tódalas mulleres eran unhas fadas negras, meigas, que con enganos e mentiras extraen do interior dos homes todo aquilo polo que viven e mentres non aparecese unha fada branca que lle amosase a existencia da transparencia feminina, a excepción, para el todas seguirían sendo unhas meigas escuras ás que evitar. Coido que, finalmente, finou sen coñecer esa rara excepción porque nunca decidiu mudar de vida, isto é, de buscala. De feito o que pretende demostrar a teoría dos cisnes negros é que non se deben tomar decisións en función dunha rareza e para el as mulleres boas eran unha rareza que decidiu non buscar. Errada decisión. Mais, quen foi a “Acrasina” de Xosé Lois? Sei pouco dela, nin sequera seu nome, porque quen me contou esta historia non o quixo desvelar. Si sei que era a filla máis nova dunha familia humilde dun pobo na raia de Portugal. Unha rapaza chegada a destempo ao fogar:

– Dicíame que fora unha filla non desexada,… un descoido!

É triste vivir así dentro dunha familia. Moi triste medrar créndose non desexada, desprotexida, vulnerable a todo mal que a asexaba que, nunha nena daqueles tempos, eran moitos. Unha persoa con ese pensamento xamais pediría axuda no suposto de sentirse acosada por alguén e gardaría silencio para sempre de todas as aldraxes sufridas. Pensaría que, si dixese algo, ninguén a crería. Ese pensamento e as vivencias traumáticas soportadas foron as que levaron a aquela nena a converterse nun anxo negro ao chegar a muller. Anxo negro, si; anxo polo seu aspecto anxelical; negro polo transfundo emocional e intelectual que agochaba no seu interior. De vela, fora mellor sorrir a aquel anxo e liscar axiña que non acudir a darlle unha aperta para quedar para sempre atrapado pola escuridade que agochaba… Xosé Lois foi un dos que non fuxiron, dos que se acercaron, dos que lle deron unha aperta e ate un bico e para sempre quedou envolto por aquela negra sombra, da que non puido desfacerse o resto da súa vida.

Acrasina, así lle imos chamar xa que non sabemos o seu verdadeiro nome, namorarao na súa puberdade e logo desapareceu, non volveron a verse en preto de 20 anos, nos que ela seguiu coleccionando corazóns por diferentes recunchos do mundo… ate que un dia volveu a aparecer para reclamarlle o que era seu, decidida como viña, insaciable de sede humana, a espremerlle ate a última gota de amor, espremendo o seu corazón docemente, ao principio, logo máis bruscamente… ate non deixar nada. O que parecera un reencontro feliz, en vésperas de Nadal, onde os dous parecían gozar da compaña do outro, cómodos e felices falando das súas vidas, de xeito que se foran aproximando cada vez máis entre si, pensándose, desexándose, sentíndose incluso dende a distancia, transformouse nunha trampa mortal.

Seguramente nunca oístes falar del, pois… de onde eu son, que era por onde moraba, coñecíase con distintos nomes en cada pobo. El era xa un home de avanzada idade, encorvado polo peso dos anos, das súas ferramentas e das vestimentas; era un home de pelo e barba branca e longa, de pel escura e moi engurrada. Era fácil decatarse da súa chegada, os cans das aldeas delatábano ao seu paso, ao tempo que lle ladraban á manda de caninos que o acompañaban. Tiña máis de media ducia de cans, por iso lle chamaban tamén o “home dos cans”. Incluso sen os seus fieis animais podía adiviñarse a súa chegada. Da súa vestimenta colgaban todas as ferramentas e utensilios que necesitaba para sobrevivir: coitelos, culleres, garfos, latas para apañar comida que os veciños lle daban, botellas para recoller auga ou viño cando un bo veciño llelo ofrecía, etc. Era por iso que tamén o alcumaban o “home das latas”. Levaba colgado dos ombreiros uns paus ou lareiros coa súa equipaxe, recollida nun ou varios sacos, por si a noite o collía no camiño e poder botarse a durmir alá onde o corpo llo pedise. Era por iso que, segundo o pobo, se lle coñecerá como o “home dos lareiros” ou o “home dos paus”. Aqueles sacos moito nos fixeron sufrir aos máis pequenos. Tódolos nenos que vivimos naquela parte da Lagoa de Antela tiñámoslle posta unha cara real ao “home do saco”, cando no resto do mundo apenas chegaban a imaxinado.

Ao oír ladrar os cans, ou ao oír o tintinar dos metais que penduraban da súa vestimenta, ou ao oír os seus pés arrastrarse pola estrada, ou cando, xa acercándose, o oíamos bafexar pola dificultade que lle supuña moverse coa casa ao lombo, tódolos nenos desapareciamos, agochabámonos e non nos movíamos do noso acocho até desaparecer tódolos sinais da súa presenza.

Tódolos nenos do pobo eramos bos comedores porque o castigo era probar da comida que o “home dos paus” levaba nas súas alforxas.

– Non queres o caldo?
– Pois ti verás -decía miña avoa mentres me collía da man- vas probar do que leva o “home dos paus” na súa lata!

Vaia se comía. Que digo “se comía”. Lapaaaba! E así para todo. Por aquel lugar non había moitos suspensos. De nenos eramos bos en todo, claro que, a medida que íamos perdendo a inocencia e íamos descubrindo que o “home dos paus” era un portugués errante, un vagabundo que mendigaba polos pobos do arredor á procura do seu sustento. Aquel portugués tiña nome. Chamábase Xosé Luis (José Luis Díaz Damota), pero poucos o coñecían polo seu verdadeiro nome.

Xa de maiores, e superados os medos da nenez, eran moitas as hipóteses que nos facíamos sobre a súa vida, sobre o que ocorrera no seu pasado para que aquel home acabase así, tan lonxe da súa terra, con todas as súas pertenzas ao lombo e coa compaña fiel daqueles animais. El non era un home de moitas palabras, pero cando se lle daba conversa el avíñase, nunca rexeitaba falar con ninguén, sen embargo, a maioría dos veciños, en tanto se achegaba a súa porta dábanlle algo de comer e sen mediar palabra volvían cara dentro. O que querían era que se fose. Ulía mal.

Aínda non comentara que aquel home levaba sempre a mesma roupa, e varias prendas da mesma característica: varios pantalóns, varias camisas, varias chaquetas,… pantalóns e chaquetas de pana. Non se pode dicir cantas, pois ninguén nunca llelas contou.

Cando o vento era favorable podíase ter unhas palabras con el e foi así como se foi sabendo algo máis da súa vida… ou vidas, pois moitas historias diversas contou. Fóronse descartando tamén moitas hipóteses: que si era un fuxido da guerra portuguesa, que si padecía amnesia e non sabía quen era, que si se volvera tolo… e tantas outras historias, tantas como veciños había na contorna. Non, non era nada diso. El laiábase a miúdo por unha dona que, ao outro lado da fronteira o enganara, unha muller de lado escuro, un anxo negro que lle prometera amor eterno ao tempo que o enganaba con outro.

– Dicíame que era moi bo para ela, que eu merecía algo mellor… fódase!

Hai mulleres así, veládevos delas, que gustan dos homes dos paus, e non me refiro a homes como Xosé Lois “O Portugués” de cuxo ombreiro penduraban aqueles longos lareiros, senón dos homes crueis. Si, hai mulleres que prefiren esa clase de homes aos homes bos, aos que afastan delas, crendo facerlle un favor, mentres, inconscientemente, os destrúen, secuestrando para sempre todas as súas ilusións.

O “home dos cans” era un home co corazón rabuñado, vítima dunha fera (humana) salvaxe, un home que xa non fiaba de ninguén máis que dos seus animalciños, aos que coidaba con dozura, aos que lle procuraba alimento, privándose el, moitas veces, de comer. Si, así era, porque aqueles cans, a diferenza das persoas non tiñan emocións mesturadas, por iso é sabido que cando un animal, un can, te quere, este nunca che fará dano. Nós, a xente civilizada, somos ben distintos.

Cando era un mozo Xosé Lois declarou o seu amor a muller que amaba platonicamente dende moitos anos atrás, cando xa non agardaba nada da vida e, para súa sorpresa, aquel amor foi correspondido. El e a súa amada pasaban días e noites falando, contándose historias que se perderan o un do outro, as súas ledicias, as súas tristuras, os seus viaxes, as súas inquedanzas e medos; e comezaron a pensar o un no outro, a preocuparse o un polo outro, a facer plans para compartir máis tempo, máis cultura, o seu lecer, plans de futuro xuntos e a desexarse cada día máis. Non podían vivir un día sen falarse, sen contarse o que lles ocorrera ese día. Non podían vivir sen pensarse. O pensamento do un no outro era permanente. Aquel amor era unha loucura… Ate que un día apareceu outra persoa, un amor pasado da súa amada, un home cruel que a fixera sufrir no pasado e ela, sen pensalo, foise con el. Esqueceu tódalas súas promesas, tódolos seus desexos, todas aquelas palabras fermosas que lle dedicara a Xosé Lois. Desapareceu sen máis, sen sequera dicir adeus. Sen explicacións. E Xosé Lois non toleou, como moitos farían, pero non buscou máis amores, nin sequera aquel outro “mellor” que lle dicían merecer.